Značaj uljanih biljaka

Uljane biljke imaju veliki privredni značaj, koji proističe iz privrednog značaja biljnih ulja u cjelini. 

Biljna ulja imaju prije svega, značaj u ishrani čovjeka. Ona predstavljaju visokoenergetsku hranu, znatno veće energetske vrednosti od škroba i bjelančevina. Tako je njegova energetska vrijednost 2,37 puta veća od energetske vrednosti škroba. U ishrani čovjeka energetska vrijednost ulja je 2,2 puta veća od šećera, 4 puta veća od hljeba i preko 8 puta veća od vrijednosti krompira. U ishrani ljudi biljna ulja se koriste ili direktno za spravljanje raznih jela i poslastica, ili preko raznih proizvoda prehrambene industrije. 

Tako se od biljnih ulja proizvodi biljna mast i margarin. 

Pored ovoga, ona su važna sirovina u industriji konzervisane hrane, gotovih jela u izradi poslastičarskih proizvoda i dr. Biljna ulja se koriste i u drugim granama industrije. Veoma su važna kao sirovina za proizvodnju sapuna, glicerina, firnajza, uljanih boja, lakova, elektroizolacionih materijala, linoleuma, plastičnih masa, smola, štamparskih boja, traka za pisaće mašine. Neka od njih imaju primjenu u proizvodnji kozmetičkih preparata i u farmaceutskoj industriji. Ulja nekih biljaka (uljane repice, ricinus) služe kao odlična maziva, koja su bila veoma značajna u razvoju mašinogradnje sve dok ih nisu potisla mineralna ulja. Osobine ulja uljanih biljaka su znatno različite kako u pogledu preovlađujućih masnih kiselina koje ulaze u njegov sastav, tako i po viskozitetu, ukusu i mirisu. Neka od njih spadaju u grupu sušivih ulja (ulja visokog jodnog broja), a neka se ponašaju kao sušiva uz dodatak silikativnih materija (polusušiva ulja). Otuda i postoje izvjesne razlike u pogledu korištenja ulja raznih uljanih biljaka. Pored ovoga vrijedi istaći da je sadržaj ulja u sjemenu (ili plodu) u raznih uljanih biljaka različit, a koleba se od 15 do preko 60%.

Smještaj i način držanja teladi

Pojedinačni boksovi za smještaj teladi trebaju biti od materijala koji omogućava održavanje higijene, jer je telad vrlo podložna infekcijama. 

Prostorije za smještaj boksova moraju biti svijetle, zračne i odvojene od prostora za teljenje. Individualni boksovi mogu biti smješteni izvan staje na otvorenom prostoru u obliku kućica izgrađenih od drveta ili plastičnog materijala. U plastičnim boksovima s ispustom telad može boraviti do odbijanja od tekuće hrane. U pojedinačnim boksovima, dimenzija 1,2 x 0,8 m, telad boravi 10-15 dana nakon teljenja, a zatim u skupnim boksovima smještenim u nadstrešnicama ili zatvorenim nastambama. U pojedinačnim boksovima većih dimenzija (1,0 x 1,8 m) telad može boraviti do 2 mjeseca starosti. 

Svaki boks ima na prednjoj strani ugrađenu kantu za napajanje mlijekom i vodom te jasle za sijeno. 

Boks mora biti nastrt dovoljnom količinom higijenski ispravne slame. U pojedinačnim boksovima pod može biti rešetkast i izdignut iznad tla oko 30 cm.U skupnim boksovima telad može boraviti u posebnom dijelu staje s kravama smještenim u boksovima za ležanje ili vani u plastičnim boksovima. Može boraviti i u zatvorenim nastambama - telićnjacima u skupnim boksovima s ispustima ili u nadstrešnicama ograde. Plastični boks za skupno držanje teladi ima tri zida. Teladi odgovara i hladni način držanja s mnogo slame u nadstrešnicama u kojima je temperatura jednaka vanjskoj. Ovaj je način držanja jeftiniji zbog nižih troškova gradnje. Normalno razvijeno tele bez štetnih posljedica podnosi niske temperature i do -15 °C. Za napajanje vodom mogu se upotrijebiti pojilice u kojima se voda ne može smrznuti. Optimalna veličina skupine je 6 do 8 teladi po boksu, uz osiguranje 1,3 m boksa po teletu do 8 tjedana starosti i 1,5 m za telad stariju od 8 tjedana. 

U skupnom držanju u boksu može biti 10 do 20 teladi ako je napajanje automatsko. 

U tim boksovima za telad podovi mogu biti: rešetkasti, betonski (presvučeni izolacijskim materijalom) i s dubokom prostirkom.Rešetkasti podovi u skupnim boksovima upotrebljavaju se za uzgoj teladi starije od 2 mjeseca (slika 70.). Prednost je tili podova dobra higijena u boksu, uz minimalan utrošak rada. Nedostatak je manja udobnost teladi, proizvodnja gnojevke i otežano manipuliranje s njom. Držanje teladi na toplinski izoliranom betonskom podu zahtijeva manju količinu slame, uz svakodnevno nastiranje i izgnojavanjc, što snižava produktivnost rada. Najbolja udobnost teladi i mikroklima u telićnjaku postiže se na podu s dubokom prostirkom. Nedostatak je upotreba veće količine slame (oko 2 kg/dan po teletu) uz svakodnevno nastiranje.

Konstrukcija betonskih ribnjaka

Na objektu se mora uvijek obezbijediti dovoljne količine određenih vrsta peleti i kontinuirane količine nasada za permanentnu proizvodnju.

Konzumna riba može i na ovako malim objektima, koji svakako moraju imati više bazena, da se proizvodi čitave godine, što je u zavisnosti od veličine ribe i gustine nasada. 

Uticaj ishrane klime i temperature na životinje

Najvažniji faktor okoline je ishrana koja utiče na rast i razvitak (intrauterini i ekstra- uterini), zdravlje; razmnožavanje (postizanje polne zrelosti, broj ovuliranih jajnih ćelija, broj embriona i fetusa odnosno potomaka, količinu, i kvalitet sperme i drugo), nivo proizvodnje (mlijeka, mesa, jaja, vune i dr.) i kvalitet proizvoda.

Ustvari, količina i kvalitet obroka odnosno sastav i odnos pojedinih hranljivih mate­rija djeluju na životinjski .organizam. Hranljive materije hrane se razlažu u digestivnom traktu životinje na jednostavne (proste), sastojke koji se resorbuju i krvlju prenose u različite organe i ćelije. 

Resorbovane materije podležu promjenama u organizmu.

Jedan dio se razlaže do krajnjih metaboličkih produkata (izlučuju se iz organizma). Drugi dio služi za izgradnju ćelija pri obnavljanju ili razmnožavanju i sintezu složenih organskih materija animalnog porijekla. U procesu varenja hrane oslobađa se energija koju će životinja iskoristiti za održavanje stalne telesne temperature i odvijanje osnovnih životnih procesa u organizmu.

Klima

Klima je skup vremenskih pojava koje karakterišu srednje fizičko stanje prizem­nog sloja atmosfere.Klimatski faktori su: temperatura, vlažnost vazduha, vazdušni pritisak, sunče­va svjetlost, vjetrovi (kretanje vazduha), ionizacija vazduha i padavine. Oni utiču na .životinjski organizam' direktno (kožu, dlaku, vunu,- perje, papke, kopita itd.)  indirektno (prinqs i sastav hrane, promet materija i dr.).

Klima pojedinih područja u svijetu uticala je na stvaranje različitih rasa koje se odli­kuju karakterističnim osobinama. 

Tako je npr. u uslovima suhe tople klime i siro­mašne vegetacije stvoren arapski konj dobre izdržljivosti, brzine i zdravlja. Suprot­no od ove rase u području Evrope sa vlažnom klimom i bujnom vegetacijom, stvo­rene su teške, hladnokrvne rase konja velike tjelesne mase, izdržljivosti i vučne snage.Da bi se razumeo uticaj klimatskih faktora na kožu, neophodno je upoznati njenu građu i funkciju.

Temperatura

Temperatura okoline utiče na tjelesnu temperaturu životinja. Tjelesna temperatura pojedinih dijelova tijela varira i zato se ona koja je izmjerena u rektumu smatra srednjom tjelesnom temperaturom.Ona normalno varira u zavisnosti od uzrasta životinja (viša je u mla­dih grla), mišićne aktivnosti, uzima­nja i varenja hrane (povećava se za 0,    2 - 1°C), uzimanja vode, tempera­ture okoline, godišnjeg doba, faza estrusnog ciklusa (povećava se u toku estrusa za 0,1 - 0,3°C), bremenitosti (povećava se poslednjih nedjelja bremenitosti) i drugog.

Vrsta Rektalna temperatura (°C) Konj - odraslo grlo 37,8 - ždrebe 38,0 Goveče - odraslo grlo 38,5 - ju nad 39,0 Ovca - odraslo grlo 39,1 - jagnje 39,5 Koza - odraslo grlo 39,5 - jare 40,0 Svinja - odraslo grlo 39,0 - prase 39,5 Kokoš 41,0

Objašnjenje plodnosti domaćih životinja

Sposobnost domaćih životinja da se razmnožavanju i na svijet donose zdrave i vitalne potomke omogućava održavanje vrsta, rasa, sojeva i linija.

Plodnost domaćih životinja zavisi od vrste, rase, individualnih sposobnosti, broja mladunčadi, ishrane, njege, pripremljenosti grla za upotrebu u priplodu, uzrasta pri prvom korisćenju u reprodukciji, intenziteta iskorištavanja u toku godine i produktivnog života. Životinje normalne plodnosti su one koje pravilno ispoljavaju estrus, mogu da se pare ili budu osjemenjene i poslije toga ostaju bremenite i rađaju onoliko normalno razvijenih i vitalnih potomaka koliko je karakteristično za vrstu odnosno rasu kojoj pripadaju i tu sposobnost prenose na potomstvo.

Poželjno je da životinje zadrže dobru plodnost što duže.

Reproduktivne osobine domaćih životinja su veoma važne jer od njih zavise sve ostale kao što su: proizvodnja mlijeka, mesa, jaja, vune i drugo. Na primjer, od redovnog teljenja zavisi proizvodnja mlijeka u toku laktacije i mesa po kravi godišnje ili od redovnog prašenja i broja rođene i odgajene prasadi zavisi proizvodnja mesa po krmači godišnje itd.

Vrste se međusobno razlikuju u pogledu plodnosti. 

S obzirom na broj potomaka koje rađaju u toku godine, sve vrste domaćih životinja se mogu podeliti na unipare i multipare. Unipare životinje rađaju jedno, rede dva ili više (npr. goveda i konji), a niultipare rađaju više mladunčadi (npr. svinje i koze). Između ove dvije grupe nalaze se ovce jer neke rase ojagnie jedno a neke više jagnjadi. Manji procenti plotkinja uniparih životinja rađa blizance. Blizanci mogu nastati iz jedne oplođene jajne ćelije koja se dijeli na dva dijela (jednojajčani ili identični) ili iz dve oplođene jajne ćelije (dvojajčani). Jednojajčani blizanci su istog pola i genetski najsličnije individue.

Tehnika gajenja boranije

Zahvaljujući bogatstvu sorti i kratkoj vegetaciji boranija se može gajiti kao glavni ili kao postrni usjev.

Njena, sjetva u našim klimatskim uslovima moguća je sve od polovine aprila pa do polovine
jula mjeseca, a berba — od konca juna ili početkom jula pa sve do nailaska prvih jesenjih mrazeva, što kod nas biva polovinom ili koncem oktobra. To omogućava da se dobije jedan veoma dug period snabdijevanja prerađivačkih kapaciteta i tržišta za potrošnju u svježem stanju. Ako se gaji kao proljećni usjev,onda se sjetva izvodi kada se zemljište zagrije na +10°C. Sjetva se može izvoditi ručno ili specijalnim ili adaptiranim sijačicama i kukuruz, sa posebno pripremljenim sijaćim pločama, a mogu no čak adaptirati i obične sijačice za sjetvu pšenice, što ipak treba izbjegavati zbog slabijeg kvaliteta sjetve koja se na taj način postiže.

Niske sorte siju se međurednim razmakom od 40—60 cm.

Razmak u redu je 5—7 cm, što treba da obezbjedi sklop od 35 —45 biljaka/m2. Broj biljaka/m2 zavisi od bujnosti sorte, jer se bujne sorte siju na manji sklop. Za sjetvu je potrebno 80—150 kg/ha sjemena, što zavisi od apsolutne težine sjemena, sjetvenih kvaliteta sjemena(klijavosti i čistoće), te gustine sklopa koji želimo postići. Visoke sorte siju se na veći međuredni razmak, obično (10—80 cm, a unutar reda — na 8—10 cm. Nakon nicanja biljaka kod visokih sorti treba blagovremeno postaviti potporu (pritke) ili kanap ako se gaji u špaliru. 

Od mjera njege najvažnije su borba protiv korova i navodnjavanja. 

U proizvodnji boranije na velikim površinama redovno se koriste herbicidi, kako bi se izbjegli troškovi okopavanja i smanjila cijena koštanja. Od herbicida u boraniji mogu se koristiti: treflan 2 lit/ha ili oomex 2,5 (prije sjetve), zatim stomp 5 lit/ha, laso 4,5 lit/ha, prometrin 2 kg/ha, ¡ifalorj 1—1,5 kg/ha aresin 1—1,5 kg/ha, patoran 3 kg/ha (svi se koriste nakon sjetve, ali prije nicanja). U toku vegetacije, kada je boranija dostigla visinu oko 10—15 cm, mogu se koristiti aretit
\ l/ha i basagran 3 lit/ha. Treba istaći da je boranija dosta osjetljiva na primjenu herbicida, i pri tome treba biti oprezan. Postoji čak i sortna specifičnost, pa je stoga neophodno prije uvođenja svake nove sorte u proizvodnju ispitati njenu reakciju na berbicide. Od ostalih mjera njege veoma je važno navodnjavanje. U uslovima visokih temperatura dolazi do veoma, brzog gubitka kvaliteta i drastičnog opadanja prinosa ukoliko se ne obezbijede dovoljne količine vode. Treba istaći da se postrna boranija
obavezno gaji u sistemu za navodnjavanje. Broj zalijevanja zavisi od niza faktora, a prednosti treba dati vještačkoj kiši.

Uslovi uspijevanja graška

Grašak je kultura koja najbolje uspijeva u uslovima umjerene i vlažne klime. Optimalna temperatura za razvoj je oko 18°C. 

Sjeme sorti sa okruglim zrnom klija na temperaturi 1—2°C, a sorti sa naboranim sjemenom na 4—6°C, dok je optimalna temperatura klijanja 18°C. Mlade biljke podnose mrazeve od —6°C do —8cC, dok starije, naročito u fazi cvjetanja, ne mogu podnijeti temperature niže od —2°C. Na niske temperature otpornije su sorte sa okruglim zrnom. Iz tih razloga, u nekim krajevima se te sorte koriste za sjetvu u jesen, te za sjetvu rano u proljeće. 

Grašak loše podnosi visoke temperature, posebno u fazi cvjetanja, naročito ako su praćene niskom relativnom vlažnošću.

 U tom slučaju dolazi do drastičnog smanjenja prinosa i ozbiljnog pogoršanja kvalitetnih osobina. Kvalitet mladog zrna najviše zavisi od sadržaja i odnosa šećera i škroba. U uslovima visokih temperatura dolazi do naglog zrenja, odnosno prelaska šećera u škrob, što dovodi do pogoršanja ukusa, a zrna dobijaju brašnjav ukus. 

Grašak sa visokim sadržajem škroba ne može se uspješno konzervirati.

Grašak ima velike potrebe za vlagom u zemljištu i vazduhu, što je naročito izraženo u fazi cvjetanja i formiranja mahuna. Ranom sjetvom izbjegava se štetno dejstvo visokih temperatura u doba sazrijevanja, a istovremeno se koriste zalihe zimske vlage za uspješan rast i razvoj usjeva u prvim fazama vegetacije. U našim uslovima grašak se uglavnom gaji bez navodnjavanja, ali se daleko veći i stabilniji prinosi postižu uz navodnjavanje. Najbolje uspijeva na strukturnim zemljištima sa dovoljno organskih materija, slabo kisele, neutralne do slabo alkalne reakcije (pH 6 do 8). Izrazito slabo uspijeva na jako kiselim, podzolastim, zbijenim zemljištima, gdje češće dolazi do stagnacije površinskih voda

Skidanje, čuvanje i transport kalem-grančica

Uspjeh kalemljenja, sem vještine kalemara, zavisi i od svježine kalem-grančice. Zato je bitno kada se one skidaju sa matičnih stabala, kako se čuvaju i eventualno, ako postoji potreba, kako se transportuju.

Za kalemljenje okulacijom, na budni ili spavajući pupoljak, najbolje je grančice uzeti neposredno pred kalemljenje ili jedan dan ranije. Kad se kalem-grančica skine sa matičnog stabla treba odmah skinuti lišće i to tako da na kalem-grančici ostane samo dio lisne drške, dužine oko 1 cm. Kalem-grančice posle skidanja sa matičnog stabla i uklanjanja lišća treba umotati u vlažnu krpu, u suprotnom će dehidrirati jer su u vrijeme kalemljenja visoke temperature. Ukoliko se kalem-grančice
pripremaju za transport ili za kalemljenje narednih dana treba ih, umotane u vlažnu krpu, staviti u polietilenske vreće koje su vezane, ali izbušene sa strane da bi u njima bilo dovoljno kiseonika.

 Najbolje je skidati onoliko kalem-grančica kolike su dnevne potrebe.

Za kalemljenje grančicom, zimi i u proljeće, kalem-grančice treba uzimati u jesen odmah nakon opadanja lišća pa do početka vegetacije. Prednost uzimanja kalem-grančica odmah nakon opadanja lišća je u tome što se hranljive materije još nisu povukle u starije dijelove voćke. Ukoliko kalem-grančice sa matičnih stabala nisu uzete na vrijeme, bolje je to uraditi u proljeće pred početak vegetacije jer su se tada hranljive materije vratile iz starijih dijelova voćke u mlađe. Važno je da kalem-grančice uzete u proljeće moraju biti u fazi potpunog mirovanja, ukoliko je vegetacija počela neće biti uspjeha u kalemljenju. Najbolje je uzimati kalem-grančice sa periferije krune, jer su one najzrelije i sa najviše hranljivih materija. Kalem-grančice se najčešće čuvaju u hladnjači na temperaturi oko 0 °C, u perforiranim polietilenskim kesama, koje kao i kalem-grančice treba navlažiti nekim od fungicida. Ukoliko ne postoje uslovi za čuvanje kalem-grančica u hladnjači, što je najpovoljnije, mogu se čuvati i u podrumu ili nekoj drugoj prostoriji gde bi temperatura trebalo da bude između 0 i 3 °C. Kalem-grančice uvezane u snopove od po 25 komada treba do jedne trećine utrapiti u pijesak ili piljevinu koje treba povremeno zalivati kako bi se održavala vlaga.

Niska temperatura sprečava početak listanja kalem-grančice.

Za slanje kalem-grančica na veća rastojanja najbolje ih je obložiti čamovom piljevinom koja je ovlažena rastvorom fungicida kako bi se sprečio razvoj gljivica i održavala optimalna vlaga tokom transporta. Ovako pripremljene kalem-grančice treba obložiti polietilenskom folijom ili ih staviti u polietilenske džakove koji su perforirani.

Međusobni uticaj podloge i okalemljene sorte

Prisilna simbioza dva partnera - podloge i okalemljene sorte - uslovljava ih da svoje fiziološke specifičnosti međusobno prilagode. 

Tako plemka prima mineralne materije u onom obliku u kom ih podloga usvaja iz zemljišta. I obratno, plemka -kalemljena sorta u svom lišću pretvara dobijene mineralne materije u organsku hranu,koju koriste oba partnera. Ova razmjena mineralnih i organskih materija između podloge i
plemke, u velikoj mjeri, određuje bujnost voćke, vrijeme stupanja u plodonošenje, kvalitet plodova, dugovječnost, otpornost na prouzrokovče bolesti, niske zimske temperature, sušu, prilagodljivost nepovoljnim zemljišnim uslovima i dr. Pri tome, osobine i nasljedna svojstva svakog partnera, kao i svojstva spojnog mjesta, imaju velikog uticaja na životnu sposobnost okalemljene voćke.Uticaj podloge na bujnost voćke je od velikog značaja u savremenim zasadima. Vegetativne podloge slabe bujnosti za jabuku kao što su M 27, M 9 M 26 i druge, zatim za krušku kao što je dunja i druge, odavno se koriste za uzgoj gustih zasada, nekada kordunica, a danas vretenastih formi krune. Posljednje dvije decenije gusti zasadi koštičavih voćnih vrsta su sve više zastupljeni u proizvodnji zahvaljujući širokom izboru novih slabobujnih podloga. Podloge slabe bujnosti utiču na rano stupanje u plodonošenje sorti koje su na njih kalemljene. Takva stabla daju rod već u drugoj godini. Prinosi po jedinici površine su visoki.

 Krupnoća ploda i obojenost su bolji na kržljavijim podlogama nego na bujnim.

 Tako sorte jabuka kalemljene na slabobujnu podlogu M 9, u istim uslovima gajenja, ranije stupaju u plodonošenje, daju više prinose ploda boljeg kvaliteta, nego ako su kalemljene na srednjebujnu podlogu MM 106, a posebno ako su kalemljene na bujne podloge kao A2 ili MM 111. Međutim, voćke na bujnim podlogama duže žive jer se manje iscrpljuju visokom rodnošću. Ovo ukazuje na mogućnost da se izborom podloge unapred planira bujnost, rodnost, kvalitet ploda i dugovečnost voćnjaka. Pravilnim izborom podloge može se povećati otpornost stabala na nepovoljne
zemljišne uslove. Divlja kruška kao podloga za krušku je pogodna za gajenje kruške na sušnim terenima i terenima na kojima je povišen sadržaj CaCO2 , za razliku od sorti kruške koje su kalemljene na dunju. Trešnja kalemljena na magrivu može da se sadi na zemljištima sa povišenim sadržajem CaCO2, za razliku od trešnje kalemljene na divlju trešnju itd.Izborom podloge može se uticati i na dinamiku fenofaza. U principu, bujnije podloge dovode do kasnijeg početka vegetacije i njenog kasnijeg završetka. Na primjer, jabuka okalemljena na M 9 ranije počinje vegetaciju, ali je i ranije završava u odnosu na jabuke kalemljene na bujne podloge. 

Kajsija kalemljena na belošljivu počinje vegetaciju nešto kasnije nego kajsija kalemljena na džanariku.

 I druge fenofaze voćaka zavise od podloge. Mnogi oplemenjivački programi stvaranja podloga za različite voćne vrste težište su imali na stvaranju podloga otpornih na niske zimske temperature, prouzrokovače bolesti i štetočine (bakteriozna plamenjača, trulež vrata korena, gumoza, krvava vaš i dr.), na višak vlage u zemljištu i dr. Razvojem voćarstva postaju sve više aktuelne podloge koje omogućavaju sadnju na terenima na kojima je prethodno bio voćnjak. Izbor podloga po ovim pitanjima je veliki, pa je moguće izabrati podlogu za razne uslove gajenja. Uticaj okalemljene sorte na korjen voćaka znatno je manji, ali postoji. Bujne sorte utiču na jače razviće korjena i obrnuto, kržljave sorte imaju manje razvijen korjenov sistem i pliće rasprostranjene žile. Poznavanje međusobnog uticaja podloge i okalemljene sorte izuzetno je važno za uspešno bavljenje proizvodnjom voća.